Abide With Me

परवा सकाळी डोक्याने एक मोठी रोलरकोस्टर राईड पूर्ण केली. पण तिची गंमत तुम्हाला सांगण्यासाठी थोडं मागे जावं लागेल.

गेल्या वर्षी हेमंत राजोपाध्येने फेसबुकवर एक लिंक शेअर केली होती. इराणच्या कुठल्यातरी दऱ्याखोऱ्यात लोक जमले आहेत. पुरुष गायक लंबगोलाकार वर्तुळ करून बसले आहेत. मागे स्त्री गायिका आहेत. या सगळ्यांच्या अवतीभवती अनेक प्रेक्षक आहेत. सर्व गायकांच्या हातात केवळ उकुलेले सारखं एक वाद्य आहे. आणि तालासुरात ते एक गाणं म्हणत आहेत. गाण्याचे बोल कळत नव्हते. पण गाणं मनाला वेड लावून गेलं होतं. कितीतरी दिवस तेच तेच गाणं रिपीट मोडवर लावून ऐकत होतो. गाण्याचे बोल, त्यांचा अर्थ मिळावा म्हणून इथल्या अनेक मित्रांशी संपर्क साधला. पण कुणाकडून गाण्याचे बोल किंवा त्याचा अर्थ मिळाला नाही. तरीही त्यातील ‘या अली, हैदर हैदर हैदर मदत’ हे शब्द समजत होते. गाणं म्हणणारे इराणी असावेत त्यामुळे गाण्याचा आणि नाद ए अलीच्या दुवाचा संबंध मी मनातल्या मनात लावून मोकळा झालेलो होतो. अजूनही मला गाण्याचा अर्थ कळलेला नाही. कुणी जाणकार मित्र तो सांगतील तर मी त्यांचा उपकृत राहीन. या नाद ए अलीच्या दुवाबरोबर थोडं अजून मागे जातो. 

माझी दहावीची का बारावीची परीक्षा झाली होती. माझी सगळ्यात धाकटी मावशी घरी आली होती आणि तिने पिक्चरला जाऊया असा आग्रह केला. म्हणून कधी नाही ते बाबांनी आम्हाला पिक्चरला नेलं. चित्रपट होता अजूबा. त्यातील ऋषी कपूर कुठे अडकला की ‘या अली कर मदद’ असं म्हणायचा आणि सगळ्या गोंधळातून तरून जायचा. त्यानंतर कित्येक वर्ष अडचणीत सापडलो की या अली कर मदद म्हणणारा ऋषी कपूर आठवायचा.

नंतर थोडं वाचन वाढलं तसं इस्लाममधील उहुद आणि खैबरच युद्ध, त्यातील नाद ए अलीची दुवा, शियांसाठी पवित्र असलेल्या अलींना मदतीसाठी हाक मारणं वहाबी सुन्नींना का पटत नाही ते वाचलं. म्हणजे बहुतेक ऋषी कपूरचं पात्र शिया असावं असा कयास बांधला. आणि इस्लाममध्ये शेवटचा उपाय म्हणून सुन्नी मुसलमान अल्लाहला हाक मारणं योग्य समजतात तर शिया मात्र अलीला हाक मारण्यात काही चूक समजत नाहीत अशी खूणगाठ मनात बांधली.

लगान चित्रपटातील माझं ऐकायला अतिशय आवडतं पण चित्रीकरणात मात्र पीटीचे प्रकार केल्यासारखं वाटल्यामुळे बघायला न आवडणारं ओ पालनहारे गाणंही त्याच प्रकारचं आहे. आता मॅच हरणार असं वाटू लागलेले गावकरी एकत्र येऊन

है पथ में अंधियारे
दे दो वरदान में उजियारे;

म्हणतात तेव्हा त्यातील याचना, आर्तता मनाला भिडते आणि त्यांच्या मनासारखं व्हावं म्हणून प्रेक्षकांची मनोदेवताही भुवनच्या बाजूने कौल देऊन टाकते.

सीमा चित्रपटातील तू प्यार का सागर है या गाण्यातील,

घायल मन का पागल पंछी उड़ने को बेकरार
पंख हैं कोमल, आँख है धुंदली,
जाना है सागर पार अब तू ही इसे समझा,
राह भूले थे कहाँ से हम;

या कडव्यातील आर्तता मला ‘या अली कर मदद’ सारखीच वाटू लागते.

एकंदरीत अडचणीत असलो की दैवी शक्तीला हाक मारावी ही सगळ्या मानवी समाजात रूढ असलेली पद्धत आहे. मी स्वतः देव मानत नसलो तरी कित्येकदा अडचणीच्या वेळी निर्णय कसा घ्यावा म्हणून माझ्या मनोदेवतेला साद जरूर घातली आहे.

परवा सकाळी न्यायमूर्ती फली नरिमन यांचं एक भाषण ऐकत चाललो होतो. विषय बघितला नव्हता. फक्त फली नरिमन आहेत हे बघून भाषण चालू केलं आणि फोन खिशात टाकून चालायला सुरवात केली. आणि अनपेक्षितरित्या डोक्याला जी काही मेजवानी मिळाली की ज्याचं नाव ते. 

भाषण गांधीजींवर होतं. अनेक धर्म, पंथ - उपपंथ असलेल्या प्राचीन भूमीतून नवीन जगात पाऊल ठेवू शकेल असं राष्ट्र घडवताना गांधीजींनी वापरलेल्या सर्व धर्मांच्या प्रार्थनासभांचा प्रयोग याबद्दल नरिमन यांनी विवेचन केलं होतं.

भारतात एकाच वेळी नांदणारे विविध धर्म, त्यांचे विभिन्न रितीरिवाज, त्यांच्या विविध परंपरा आणि त्यांचा परस्परविरोधी कारवायांचा आणि शोषणाचा इतिहास या कच्च्या मालातून एकसंध राष्ट्र तयार करणे म्हणजे शिवधनुष्य होते. आणि ते उचलण्यासाठी गांधींजीनी आपली संपूर्ण क्षमता वापरली. त्यांच्या अनेक विचारांचा आपल्या घटनेवर प्रभाव आहे. हे आणि यासारखे अनेक मुद्दे अतिशय ओघवत्या शैलीत आणि ससंदर्भ मांडून नरिमन यांनी श्रोत्यांना गांधींजींच्या मनोवस्थेची आणि त्यांच्यापुढील आव्हानांची प्रचीती दिली. संपूर्ण भाषणाचं सूत्र म्हणून त्यांनी स्कॉटिश धर्मगुरू हेन्री फ्रान्सिस लायेट यांनी रचलेलं Abide With Me हे भजन (hymn) वापरलं होतं. नरिमन यांनी त्यातली तीन कडवी उद्घृत केली. माझी उत्सुकता चाळवली गेली. म्हणून यूट्यूबवर भजन शोधलं आणि मग इंटरनेटवर त्याची माहिती वाचली. टीबीच्या आजारामुळे अंथरुणाला खिळले असताना अखेरच्या काही दिवसांत लायेट यांनी हे भजन रचलं होतं. 

जरी हे भजन एका भक्ताने आपल्या वैयक्तिक दुःखावर विजय मिळवण्यासाठी रचलेलं होतं तरी त्याचा गाभा इतका सुंदर आहे की केवळ धार्मिकच नव्हे तर सैनिकी समारंभातही याचा वापर जगभर केला जातो. आणि जगाचं नेतृत्व करणाऱ्या अनेक नेत्यांचं हे आवडतं भजन आहे. गांधीजी त्यातील एक. दर वर्षी २९ जानेवारीला दिल्लीला प्रजासत्ताक सोहोळ्याची सांगता करताना आपल्या तिन्ही सैन्यदलांचे बँड एकत्र येऊन हेच भजन वाजवतात 

मी त्या भजनाचं भाषांतर केलं नसून स्वैर रूपांतर केलं आहे. पण मूळ ख्रिस्ती भजनाच्या गाभ्याला धक्का लागणार नाही याची काळजी घेतली आहे. मूळ भजनाचे इंग्रजी शब्द त्याखाली दिले आहेत.

माझी साथ सोडू नकोस, संध्याकाळ वेगाने होते आहे. अंधार सगळीकडे दाटून येतो आहे अशा वेळी हे परमेश्वरा माझी साथ सोडू नकोस. जेव्हा मदतीचा ओघ आटत चालला आहे, समाधान लोप पावते आहे, अशा वेळी हे परमेश्वरा माझी साथ सोडू नकोस. असहाय्याला सहाय्य कर.

जेव्हा पृथ्वीवरची सगळी सुखे कोमेजू लागली आहेत, अंत वेगाने जवळ येतो आहे, विजय दूर जातो आहे, सारं काही वेगाने बदलताना दिसतं आहे तेव्हा कधी न बदलणाऱ्या परमेश्वरा माझी साथ सोडू नकोस.

माझी याचना आहे की माझ्याकडे केवळ कटाक्ष टाकू नकोस, केवळ सांत्वनपर शब्द बोलू नकोस, जसा तुझ्या शिष्यांसोबत राहिलास घरच्यासारखा, सहनशील तसाच माझ्यासोबत रहा.

तुझ्या सर्वशक्तिमान रुपात रोंरावत येऊ नकोस. प्रेमळ आणि चांगला, ज्याच्या पंखांवर सगळे उपाय आहेत, माझ्या दुःखासाठी अश्रू आहेत आणि माझ्या वंचना ऐकण्यासाठी हृदयात जागा आहे, असा पाप्यांनाही जवळ घेणारा होऊन ये.

माझ्या शैशवात तू माझ्यावर कृपा ठेवलीस. नंतर तारुण्यात मी बंडखोर झालो. मी तुला सोडलं तरी तू मला सोडलं नाही. आणि आता या शेवटच्या क्षणी हे परमेश्वरा माझी साथ सोडू नकोस.

येणाऱ्या प्रत्येक क्षणासाठी मला तू जवळ हवा आहेस. तुझ्या कृपेने मी सगळ्या आमिषांपासून दूर राहू शकेन. तुझ्याशिवाय मला दुसरा कोण चांगला मार्गदर्शक असू शकेल. हे परमेश्वरा माझी साथ सोडू नकोस.

तुझा वरदहस्त माझ्यापाठी असेल तर मला कळीकाळाचीही भीती नाही. वाईट गोष्टी नाहीश्या होतील. अश्रूंतील कडवटपणा नाहीसा होईल. मृत्यू असो वा अनंतकाळाची वेदना, तुझी साथ असेल तर मीच विजेता होईन.

तुझा कृपाहस्त माझ्या मिटणाऱ्या डोळ्यांवर ठेव. झाकोळणाऱ्या दुःखाला बाजूला सारून मला रस्ता दाखव, मंगलाचा प्रकाश पडू दे माझ्यावर आणि अमंगलाच्या वाईट सावल्या हटव माझ्यावरून. माझ्या जीवनात आणि माझ्या मृत्यूत हे परमेश्वरा माझी साथ सोडू नकोस.

भजनाचे शब्द असे आहेत.

Abide with me; fast falls the eventide;
The darkness deepens; Lord with me abide.
When other helpers fail and comforts flee,
Help of the helpless, O abide with me.

Swift to its close ebbs out life's little day;
Earth's joys grow dim; its glories pass away;
Change and decay in all around I see;
O Thou who changest not, abide with me.

Not a brief glance I beg, a passing word,
But as Thou dwell'st with Thy disciples, Lord,
Familiar, condescending, patient, free.
Come not to sojourn, but abide with me.

Come not in terror, as the King of kings,
But kind and good, with healing in Thy wings;
Tears for all woes, a heart for every plea.
Come, Friend of sinners, thus abide with me.

Thou on my head in early youth didst smile,
And though rebellious and perverse meanwhile,
Thou hast not left me, oft as I left Thee.
On to the close, O Lord, abide with me.

I need Thy presence every passing hour.
What but Thy grace can foil the tempter's power?
Who, like Thyself, my guide and stay can be?
Through cloud and sunshine, Lord, abide with me.

I fear no foe, with Thee at hand to bless;
Ills have no weight, and tears no bitterness.
Where is death's sting? Where, grave, thy victory?
I triumph still, if Thou abide with me.

Hold Thou Thy cross before my closing eyes;
Shine through the gloom and point me to the skies.
Heaven's morning breaks, and earth's vain shadows flee;
In life, in death, O Lord, abide with me.

हे भजन मी जर आधी ऐकलं असतं तर कदाचित इतका हेलावून गेलो नसतो. पण गांधींजींचं हे आवडतं भजन त्यांच्या आयुष्यात का महत्वाचं होतं याचा नरिमन यांनी ज्याप्रकारे अन्वयार्थ लावला ते ऐकताना मी भारावून गेलो. स्वातंत्र्यप्राप्तीच्या प्रसववेणात आणि फाळणीच्या वणव्यात सगळीकडे एकाच वेळी उपस्थित राहू न शकलेल्या त्या महापुरुषाला या भजनाने किती आधार वाटला असेल ते जाणवून माझ्या डोळ्यात अश्रू तरळले. चालताना थांबून आधी त्या अश्रूंना मनसोक्त वाट करून दिली.

मग मनात विचार आला की केवळ गांधीजींच का? अपूर्व परिस्थितीला सामोरे जाणाऱ्या प्रत्येक नेत्याला (मग तो देव मानत असो किंवा नसो) भूतकाळ गाडताना, नवीन प्रथा पाडताना, भविष्यकाळ घडवताना जी असामान्य जबाबदारी उचलावी लागते ती पाहता आपण घेतलेले निर्णय भविष्यासाठी सुखकारक व्हावेत अशी इच्छा येताना, आपले मानवी सामर्थ्य किती तोकडे आहे हे जाणवले असताना; हे भजन खरोखर मनाला क्षणभर का होईना पण शांतता देऊ शकेल.

मग ते अफझलखानाला भेटायला निघालेले किंवा पुरंदरचा तह करणारे किंवा मग आग्र्याहून निसटणारे शिवाजी महाराज असोत, किंवा मुलींसाठी शाळा काढणारे फुले दाम्पत्य असो किंवा धर्मांतर करायचा निर्णय घेणारे बाबासाहेब असोत. या महापुरुषांनी आपल्या आयुष्यात जी विलक्षण जबाबदारी पेलली तिचा विचार करताना, जर दैवी शक्ती असेल तर तिने त्यांना आपलं पाठबळ द्यायलाच हवं असं माझ्या मनाला वाटून गेलं. आपल्याला कुठल्यातरी अज्ञात शक्तीकडून मदत मिळावी आणि आपल्या निर्णयाचं सोनं व्हावं म्हणून यांनी आपल्या मनोदेवतेला जर कुठली प्रार्थना केली असेल तर ती नक्कीच अशाच धर्तीवरची असेल असा विचार मनात आला .

विचारांच्या बरोबर धावत असताना मग एकदम जाणवलं की, केवळ नेतेच नव्हे तर आपण सर्वजण आपल्या आयुष्यात अनेकदा अपूर्व परिस्थितीला सामोरे जात असतो. आपले निर्णय समाजावर परिणाम घडवू शकत नसले तरी आपल्या आसपासच्या जिवलगांच्या आयुष्यावर नक्कीच परिणाम घडवणारे असतात. ते निर्णय बरोबर यावेत म्हणून आपल्यालाही प्रार्थना करायची असेल मग ती कुठल्या देवाला असो किंवा मनोदेवतेला तर तीही अशीच असावी. ज्यामुळे आपल्याला निर्णय घेण्यासाठी आणि ते राबवण्यासाठी मानसिक आधार मिळेल.

फली नरिमन यांच्या भाषणामुळे, लहानपणी अजूबातील या अलीपासून सुरु झालेला मदत मागण्याचा प्रवास मग अगम्य इराणी गाण्यातून ‘ओ पालनहारे’, ‘तू प्यार का सागर है’ चे टप्पे घेत शेवटी Abide with me पर्यंत जाऊन पोहोचला. माझी नाळ एका सूक्ष्म धाग्याने का होईना पण राष्ट्रपित्याशी जुळली आहे याचा मला आनंद झाला. सकाळी चालायला जाताना विषयाचं बंधन न ठेवता जे मिळेल ते ऐकायच्या माझ्या सवयीवर मी खूश झालो. आणि आनंद वाटला की वाढतो असं म्हणतात म्हणून मग ही पोस्ट लिहून मोकळा झालो.