वर्ष कुठलं ते आठवत नाही, पण २६ जानेवारीचा दिवस होता एव्हढं नक्की. त्या दिवशी बाकीच्या सगळ्या बॅचेसना सुट्टी होती आणि फक्त सी ए च्या बॅचचं सकाळी दहा ते संध्याकाळी सहा असं दिवसभर लेक्चर ठेवलं होतं. त्यामुळे सकाळी जरा उशीरा उठलो होतो. नाश्ता करता करता टीव्ही लावला. आणि चॅनेल सर्फ करताना एका चॅनेलवर ऑपेरा संगीताच्या सेटपमध्ये काहीतरी चालू असलेलं दिसलं. गाणं लागलं होतं. व्हॉट हॅव द रोमन्स एव्हर डन फॉर अस? (रोमन लोकांनी असं आपल्यासाठी एव्हढं काय मोठं करून ठेवलंय?)
आणि मग चारपाच ऑपेरा सिंगर्सने जो काही सवाल जवाब रंगवला होता, ते ऐकता ऐकता हसून हसून ठसका लागला. क्लासला जायला उशीर होत होता म्हणून काहीश्या अनिच्छेनेच घरातून निघालो. पण दिवसभर ते गाणं डोक्यात घुमत होतं आणि वर्गातही मधून मधून हसू येत होतं. मग नंतर इंटरनेटवर शोधाशोध केली. तेव्हा कळलं की त्या कार्यक्रमाचं नाव 'नॉट द मसाया ही इज अ व्हेरी नॉटी बॉय' होतं. मग त्याचे छोटे छोटे तुकडे युट्युबवर पाहत होतो. त्यातल्या लंबरजॅक सॉंग (लाकूडतोड्याचं गाणं) मधील असंबद्ध आचरटपणा ऐकून खूष होत होतो आणि 'ऑल्वेज लुक ऑन द ब्राईट साईड ऑफ लाईफ' मधील साध्या शब्दात मांडलेलं आयुष्याचं तत्वज्ञान ऐकून त्याच्या गीतकाराच्या प्रतिभेवर आश्चर्यचकित होत होतो.
मग एक दिवस शोधता शोधता मोठा खजिना हाती लागला आणि कळलं की 'नॉट द मसाया ही इज या व्हेरी नॉटी बॉय' ही एका चित्रपटावर बेतलेली ऑपेरासदृश संगितिका होती. आणि चित्रपटाचं नाव होतं ‘लाईफ ऑफ ब्रायन’. चित्रपटाची कल्पना होती एरीक आयडल आणि टेरी गिलियन या दोघांची.
माँटी पायथॉन या ब्रिटिश ऍब्सर्ड कॉमेडी ग्रुपने १९७५ मध्ये एक चित्रपट प्रदर्शित केला होता. त्याचं नाव होतं 'माँटी पायथॉन अँड द होली ग्रेल'. किंग आर्थरच्या कहाणीचं विडंबन असलेला हा चित्रपट प्रचंड गाजला होता. आणि ऍमस्टरडॅममध्ये त्याचं प्रमोशन करत असताना माँटी पायथॉनच्या ग्रुपमधील एरीक आयडल आणि टेरी गिलियन या दोघांना लाईफ ऑफ ब्रायनची कल्पना सुचली होती.
क्रूस वाहून नेत असताना येशूच्या खांद्यावरचा क्रूस मोडतो आणि मग वैतागलेला येशू सुताराला चांगला क्रूस कसा बनवायचा त्याच्या सूचना देतो अशी कल्पना होती. आणि मग त्या अनुषंगाने ख्रिश्चनांच्या नव्या कराराचे विडंबन करावे असे ठरत होते. पण नंतर ग्रुप सदस्यांचे मत पडले की येशू एक चांगला मनुष्य होता आणि त्याची शिकवणदेखील समाजोपयोगी होती. त्याचे विडंबन करणे कुणालाच योग्य वाटेना. मग येशूच्या प्रसिद्ध बारा अनुयायांबरोबर अजून एक तेरावा अनुयायी होता पण तो कुणाला माहिती नव्हता अशी कल्पना करून त्याच्या नजरेतून येशूचा काळ रंगवायचं ठरलं. माँटी पायथॉनने त्या काल्पनिक अनुयायाचं नाव ठेवलं ब्रायन. पण मग शेवटी ही कल्पनादेखील बारगळली. आणि ब्रायन म्हणजे येशूच्या जन्माच्या वेळी बेथलेहम मध्ये अविवाहित मातेच्या पोटी जन्माला आलेला, सगळ्या जगाचं भलं करू इच्छिणारा एक सामान्य गृहस्थ असतो अशी कल्पना करण्यात आली. त्याच्या नजरेतून मग तत्कालीन समाज, त्या काळाच्या अंधश्रद्धा, चापलुसी या सर्वांवर चित्रपटातील प्रसंग रचले गेले.
माँटी पायथॉनचा एक चाहता आणि बीटल्सचा सदस्य जॉर्ज हॅरिसन याने या चित्रपटासाठी तीन मिलियन पौंड्स दिले. त्याची फक्त एकंच इच्छा होती की हा चित्रपट त्याला बघायला मिळावा. जगातील सगळ्यात महाग सिनेमा तिकीट असं याचं वर्णन केलं जातं. तो शेवटपर्यंत बरोबर उभा राहिला तरीही धार्मिक संदर्भ असल्याने ऐनवेळी निर्मात्यांनी काढता पाय घेतला. तरीही चित्रपटाचं शूटिंग झालं. नंतर अनेक खाजगी स्क्रिनिंग झाली. आणि प्रत्येक वेळी संवेदनशील उल्लेख कापण्यात आले. हे सगळं सेन्सॉर बोर्डाकडे चित्रपट जायच्या आधी. माँटी पायथॉन गर्वाने सांगायचे की या चित्रपटासाठी त्यांनी येशूच्या काळाचा बारकाईने अभ्यास केला होता आणि कुठलाही अपमान होऊ नये याची काळजी घेतली होती. इतके असूनही सेन्सॉर बोर्डाकडे चित्रपट गेला तेव्हा त्यात अजूनही काही कट्स सुचवले गेले. ते करून चित्रपट प्रदर्शित करण्यात येणार होता.
पण ईश्वरनिंदा करतो म्हणून या चित्रपटावर अनेक देशात बंदी घातली गेली. इंग्लंडमधील काही शहरात तर ही बंदी तीस वर्षापर्यंत लागू होती. ज्या शहरात ही बंदी होती त्या शहराच्या हद्दीत सिनेमा थिएटर नव्हते आणि तिथल्या नगरपालिकेच्या सदस्यांनी तो चित्रपट पाहिला देखील नव्हता. पण या चित्रपटात येशूची निंदा केली आहे या अफवेवर विश्वास ठेवून त्यांनी अशी भूमिका घेतली होती. जणू करणी सेनेची ब्रिटिश आवृत्ती. चित्रपट प्रदर्शित होण्याआधी टीव्हीवर जाहीर चर्चेचा कार्यक्रम करण्यात आला. माँटी पायथॉनचे दोन सदस्य आणि चर्चचे दोन सदस्य अशी ती चर्चा होती. माँटी पायथॉनचे म्हणणे होते की आमचा चित्रपट बंडखोर आहे पण तो ईश्वरनिंदा करत नाही. चर्चच्या सदस्यांनी चर्चेला येण्यापूर्वी चित्रपट पाहिला. पण ते चित्रपटाला पंधरा मिनिटे उशीरा गेले होते. त्यामुळे ब्रायन ही वेगळी व्यक्ती आहे हे त्यांना कळले नाही. त्यांच्या दृष्टीने चित्रपटाने येशूची निंदा केली होती. मुलाखतीत विनोदकार तर्कनिष्ठ बोलत होते आणि धर्मपंडित असंबद्ध बोलत होते.
हा भाग थोडा पद्मावत सारखा वाटला तरी एक मोठा फरक आहे. की पद्मावतमध्ये निर्माता दिग्दर्शकांचं लक्ष कपडेपट आणि नेपथ्याकडे जास्त होतं तर लाईफ ऑफ ब्रायनमध्ये निर्माता दिग्दर्शकांचं लक्ष कथेकडे. पद्मावतमध्ये दिग्दर्शकाने प्रचलित कथेवर स्वतःचा कल्पनाविस्तार केला. तर लाईफ ऑफ ब्रायनमध्ये प्रचलित कथेत बदल न करता तत्कालीन समाजातील सामान्य लोकांच्या नजरेतून घटना कश्या दिसल्या असतील त्याचे चित्रीकरण केले गेले. चित्रपटात येशू जेव्हा येतो तेव्हा तो असामान्य आहे हे स्पष्ट जाणवते. त्याच्यामागे प्रकाशाचे वलय असते. त्याचे चित्रीकरण करताना कुठलेही विडंबन किंवा कल्पनाविलास केलेले नाहीत आणि कलाकाराच्या अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याच्या नावाखाली प्रचलित धारणांना कुठलाही धक्का लागणार नाही याची काळजी घेतली गेली होती. इतके असले तरीही शेवटी ब्रायनला क्रूसावर चढवले जाते तेव्हा बाजूच्या क्रूसावर चढवलेले गुन्हेगार आयुष्याचं तत्वज्ञान सांगणारं गाणं म्हणतात असं दृष्य आहे. त्यामुळे त्या प्रसंगात शिक्षेचे विडंबन झाले असा आक्षेप घेतला गेला होताच.
या चित्रपटाच्या प्रदर्शनानंतर जवळपास चाळीस वर्षांनी एरीक आयडलने त्यावर ऑपेरा स्टाईलने एक संगितिका बनवली. आणि एका २६ जानेवारीला ती मी टीव्हीवर थोडीशी पाहिली होती. त्यानंतर मी माँटी पायथॉनचा चाहता झालो तो कायमचाच. ‘नॉट जस्ट अ मसाया’ ची संपूर्ण संगितिका मला ऑनलाईन मिळाली नव्हती. एकदा ऍमेझॉनवर शोधली पण तिचं आंतरराष्ट्रीय शिपिंग असल्याने किंमतीपेक्षा शिपिंग चार्जेस जास्त होते. म्हणून मग कुणी मित्र किंवा नातेवाईक परदेशातून येतील तेव्हा सांगू असं म्हणून तो विषय बंद केला होता.
गेल्या महिन्यात माझ्या ब्लॉगला ABP माझाचं पारितोषिक मिळालं आणि अनेक मित्रमैत्रिणींकडून कौतुकाचा वर्षाव झाला. त्यापैकी एका मैत्रिणीने काय भेटवस्तू देऊ ते सांग? म्हणून आग्रह धरला. माझे पारितोषिक जरी मला महत्वाचे असले तरी कौतुकापेक्षा अजून काही कुणी द्यावे अशी माझी अपेक्षा नव्हती. पण आग्रह थांबावा म्हणून शेवटी मी ‘नॉट जस्ट अ मसाया’चं नाव सांगितलं आणि ती गोष्ट विसरून गेलो. आज क्लासवरून घरी आलो तर एक कुरियर घरी माझी वाट पाहात होतं. पाठवणाऱ्याचा पत्ता ओळखीचा वाटेना. वरंगळवरून कोण मला काय पाठवेल ते कळेना. आपण बॉम्ब स्क्वॉडसारखे कपडे घालून मग पाकीट उघडावं असाही विचार मनात आला. शेवटी पाकीट उघडलं तर साक्षात माँटी पायथॉनच्या ‘लाईफ ऑफ ब्रायन’वरून प्रेरित एरीक आयडलच्या
नॉट जस्ट अ मसायाची डीव्हीडी माझ्यासमोर होती.
त्या दिवशीच्या लेक्चरमुळे पूर्ण पाहू न शकलेला कार्यक्रम आता पूर्ण पाहिला आणि मग ABP माझाचे आभार मानले. यंदाच्या ब्लॉग माझा स्पर्धेत भाग घेणाऱ्या इतर स्पर्धकांनी मला जिंकू दिले म्हणून त्यांचेही मनातल्या मनात आभार मानले. आणि सरतेशेवटी आग्रही मैत्रिणीचेही आभार मानले. आणि एका वेगळ्या आनंदात बुडून गेलो.
मग एक दिवस शोधता शोधता मोठा खजिना हाती लागला आणि कळलं की 'नॉट द मसाया ही इज या व्हेरी नॉटी बॉय' ही एका चित्रपटावर बेतलेली ऑपेरासदृश संगितिका होती. आणि चित्रपटाचं नाव होतं ‘लाईफ ऑफ ब्रायन’. चित्रपटाची कल्पना होती एरीक आयडल आणि टेरी गिलियन या दोघांची.
माँटी पायथॉन या ब्रिटिश ऍब्सर्ड कॉमेडी ग्रुपने १९७५ मध्ये एक चित्रपट प्रदर्शित केला होता. त्याचं नाव होतं 'माँटी पायथॉन अँड द होली ग्रेल'. किंग आर्थरच्या कहाणीचं विडंबन असलेला हा चित्रपट प्रचंड गाजला होता. आणि ऍमस्टरडॅममध्ये त्याचं प्रमोशन करत असताना माँटी पायथॉनच्या ग्रुपमधील एरीक आयडल आणि टेरी गिलियन या दोघांना लाईफ ऑफ ब्रायनची कल्पना सुचली होती.
क्रूस वाहून नेत असताना येशूच्या खांद्यावरचा क्रूस मोडतो आणि मग वैतागलेला येशू सुताराला चांगला क्रूस कसा बनवायचा त्याच्या सूचना देतो अशी कल्पना होती. आणि मग त्या अनुषंगाने ख्रिश्चनांच्या नव्या कराराचे विडंबन करावे असे ठरत होते. पण नंतर ग्रुप सदस्यांचे मत पडले की येशू एक चांगला मनुष्य होता आणि त्याची शिकवणदेखील समाजोपयोगी होती. त्याचे विडंबन करणे कुणालाच योग्य वाटेना. मग येशूच्या प्रसिद्ध बारा अनुयायांबरोबर अजून एक तेरावा अनुयायी होता पण तो कुणाला माहिती नव्हता अशी कल्पना करून त्याच्या नजरेतून येशूचा काळ रंगवायचं ठरलं. माँटी पायथॉनने त्या काल्पनिक अनुयायाचं नाव ठेवलं ब्रायन. पण मग शेवटी ही कल्पनादेखील बारगळली. आणि ब्रायन म्हणजे येशूच्या जन्माच्या वेळी बेथलेहम मध्ये अविवाहित मातेच्या पोटी जन्माला आलेला, सगळ्या जगाचं भलं करू इच्छिणारा एक सामान्य गृहस्थ असतो अशी कल्पना करण्यात आली. त्याच्या नजरेतून मग तत्कालीन समाज, त्या काळाच्या अंधश्रद्धा, चापलुसी या सर्वांवर चित्रपटातील प्रसंग रचले गेले.
माँटी पायथॉनचा एक चाहता आणि बीटल्सचा सदस्य जॉर्ज हॅरिसन याने या चित्रपटासाठी तीन मिलियन पौंड्स दिले. त्याची फक्त एकंच इच्छा होती की हा चित्रपट त्याला बघायला मिळावा. जगातील सगळ्यात महाग सिनेमा तिकीट असं याचं वर्णन केलं जातं. तो शेवटपर्यंत बरोबर उभा राहिला तरीही धार्मिक संदर्भ असल्याने ऐनवेळी निर्मात्यांनी काढता पाय घेतला. तरीही चित्रपटाचं शूटिंग झालं. नंतर अनेक खाजगी स्क्रिनिंग झाली. आणि प्रत्येक वेळी संवेदनशील उल्लेख कापण्यात आले. हे सगळं सेन्सॉर बोर्डाकडे चित्रपट जायच्या आधी. माँटी पायथॉन गर्वाने सांगायचे की या चित्रपटासाठी त्यांनी येशूच्या काळाचा बारकाईने अभ्यास केला होता आणि कुठलाही अपमान होऊ नये याची काळजी घेतली होती. इतके असूनही सेन्सॉर बोर्डाकडे चित्रपट गेला तेव्हा त्यात अजूनही काही कट्स सुचवले गेले. ते करून चित्रपट प्रदर्शित करण्यात येणार होता.
पण ईश्वरनिंदा करतो म्हणून या चित्रपटावर अनेक देशात बंदी घातली गेली. इंग्लंडमधील काही शहरात तर ही बंदी तीस वर्षापर्यंत लागू होती. ज्या शहरात ही बंदी होती त्या शहराच्या हद्दीत सिनेमा थिएटर नव्हते आणि तिथल्या नगरपालिकेच्या सदस्यांनी तो चित्रपट पाहिला देखील नव्हता. पण या चित्रपटात येशूची निंदा केली आहे या अफवेवर विश्वास ठेवून त्यांनी अशी भूमिका घेतली होती. जणू करणी सेनेची ब्रिटिश आवृत्ती. चित्रपट प्रदर्शित होण्याआधी टीव्हीवर जाहीर चर्चेचा कार्यक्रम करण्यात आला. माँटी पायथॉनचे दोन सदस्य आणि चर्चचे दोन सदस्य अशी ती चर्चा होती. माँटी पायथॉनचे म्हणणे होते की आमचा चित्रपट बंडखोर आहे पण तो ईश्वरनिंदा करत नाही. चर्चच्या सदस्यांनी चर्चेला येण्यापूर्वी चित्रपट पाहिला. पण ते चित्रपटाला पंधरा मिनिटे उशीरा गेले होते. त्यामुळे ब्रायन ही वेगळी व्यक्ती आहे हे त्यांना कळले नाही. त्यांच्या दृष्टीने चित्रपटाने येशूची निंदा केली होती. मुलाखतीत विनोदकार तर्कनिष्ठ बोलत होते आणि धर्मपंडित असंबद्ध बोलत होते.
पण शेवटी चित्रपट प्रदर्शित झाला. कित्येक ठिकाणी जाहिरात करताना ‘इतका विनोदी चित्रपट की त्याला नॉर्वेत बॅन करावे लागले’ अशी जाहिरात केली गेली. आणि या सगळ्या जाहिरातीचा, वादविवादाचा चित्रपटाला प्रचंड फायदा झाला. मूळच्या दमदार कथानकाला प्रेक्षकांनी डोक्यावर घेतले.
हा भाग थोडा पद्मावत सारखा वाटला तरी एक मोठा फरक आहे. की पद्मावतमध्ये निर्माता दिग्दर्शकांचं लक्ष कपडेपट आणि नेपथ्याकडे जास्त होतं तर लाईफ ऑफ ब्रायनमध्ये निर्माता दिग्दर्शकांचं लक्ष कथेकडे. पद्मावतमध्ये दिग्दर्शकाने प्रचलित कथेवर स्वतःचा कल्पनाविस्तार केला. तर लाईफ ऑफ ब्रायनमध्ये प्रचलित कथेत बदल न करता तत्कालीन समाजातील सामान्य लोकांच्या नजरेतून घटना कश्या दिसल्या असतील त्याचे चित्रीकरण केले गेले. चित्रपटात येशू जेव्हा येतो तेव्हा तो असामान्य आहे हे स्पष्ट जाणवते. त्याच्यामागे प्रकाशाचे वलय असते. त्याचे चित्रीकरण करताना कुठलेही विडंबन किंवा कल्पनाविलास केलेले नाहीत आणि कलाकाराच्या अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याच्या नावाखाली प्रचलित धारणांना कुठलाही धक्का लागणार नाही याची काळजी घेतली गेली होती. इतके असले तरीही शेवटी ब्रायनला क्रूसावर चढवले जाते तेव्हा बाजूच्या क्रूसावर चढवलेले गुन्हेगार आयुष्याचं तत्वज्ञान सांगणारं गाणं म्हणतात असं दृष्य आहे. त्यामुळे त्या प्रसंगात शिक्षेचे विडंबन झाले असा आक्षेप घेतला गेला होताच.
गेल्या महिन्यात माझ्या ब्लॉगला ABP माझाचं पारितोषिक मिळालं आणि अनेक मित्रमैत्रिणींकडून कौतुकाचा वर्षाव झाला. त्यापैकी एका मैत्रिणीने काय भेटवस्तू देऊ ते सांग? म्हणून आग्रह धरला. माझे पारितोषिक जरी मला महत्वाचे असले तरी कौतुकापेक्षा अजून काही कुणी द्यावे अशी माझी अपेक्षा नव्हती. पण आग्रह थांबावा म्हणून शेवटी मी ‘नॉट जस्ट अ मसाया’चं नाव सांगितलं आणि ती गोष्ट विसरून गेलो. आज क्लासवरून घरी आलो तर एक कुरियर घरी माझी वाट पाहात होतं. पाठवणाऱ्याचा पत्ता ओळखीचा वाटेना. वरंगळवरून कोण मला काय पाठवेल ते कळेना. आपण बॉम्ब स्क्वॉडसारखे कपडे घालून मग पाकीट उघडावं असाही विचार मनात आला. शेवटी पाकीट उघडलं तर साक्षात माँटी पायथॉनच्या ‘लाईफ ऑफ ब्रायन’वरून प्रेरित एरीक आयडलच्या
नॉट जस्ट अ मसायाची डीव्हीडी माझ्यासमोर होती.
त्या दिवशीच्या लेक्चरमुळे पूर्ण पाहू न शकलेला कार्यक्रम आता पूर्ण पाहिला आणि मग ABP माझाचे आभार मानले. यंदाच्या ब्लॉग माझा स्पर्धेत भाग घेणाऱ्या इतर स्पर्धकांनी मला जिंकू दिले म्हणून त्यांचेही मनातल्या मनात आभार मानले. आणि सरतेशेवटी आग्रही मैत्रिणीचेही आभार मानले. आणि एका वेगळ्या आनंदात बुडून गेलो.
मस्तच रे आनंद !
ReplyDeleteडॉ. अस्मिता फडके, पुणे.