एन्कीच्या राज्यात

लहानपणी कधी कधी आईच्या काकांकडे जायचो. म्हणजे वर्षा दोन वर्षातून एखादा दिवस. सकाळी जाऊन संध्याकाळी परत. आजोबा खूप मस्ती करायचे आमच्याबरोबर. मामा जेजेला कमर्शियल आर्टिस्टचं शिक्षण घेत असल्याने त्याच्याकडे कार्टूनची, इंग्रजी चित्रपटांची चित्रं असलेली भरपूर मासिकं असायची. तिथेच माझी स्टार वॉर्सशी, कॉनॅन द बार्बेरिअयनच्या अरनॉल्डशी, इंडियाना जोन्सशी ओळख झाली होती. आजीकड़ून दुधाची पावडर आणि साखर वाटीत घ्यायची, त्रिदेव चित्रपटाचे संवाद असलेली कॅसेट लावायची आणि ती सचित्र मासिक घेऊन बसायचं हा माझा आणि माझ्या धाकट्या भावाचा लाडका उद्योग. तिथेच मी पहिल्यांदा बॉनी एमचं संगीत ऐकलं. Brown Girl in the Ring, Rasputin, Daddy Cool, Ma Baker, Holiday, By The Rivers of Babylon वगैरे गाण्यांची धून फार आवडायची. शब्द कळायचे नाहीत. त्यामुळे जी समजली असतील ती एखाद दोन वाक्य म्हणायची आणि बाकीचं गाणं ‘ड डा ड डा’ सारखे आवाज चालीत काढत गाण्याची हौस पूर्ण करून घ्यायची सुरवात तिथेच झाली. 

नंतरही बॉनी एमची गाणी अनेकदा भेटली. पैसे कमवू लागल्यावर एकदोन कॅसेट्सपण विकत घेतल्या. पण का कुणास ठाऊक गाण्याचे बोल शोधायची कशी इच्छा झाली नाही. ‘ड डा ड डा’ वर मी खुश होतो आणि कॅसेटमधल्या बॉनी एमची पण त्यावर काही तक्रार नव्हती.

एक दोन वर्षांपूर्वी फेसबुकवर अविनाशशी ओळख झाली. बोलता बोलता अविनाशने मी न वाचलेले काही लेखक मला सुचवले. त्यात एक होते विलास सारंग. सारंगांनी पुलंवर टीका केलेली असल्याने त्यांची पुस्तके वाचू की नको याबद्दल मन स्पष्ट नव्हतं. पण मग त्यांची पुस्तके घेतली. ‘अमर्याद आहे बुद्ध’ फार आवडलं. अविनाशने सारंगांचं ‘एन्कीच्या राज्यात’ सुचवलं होतं. ते काही मला मिळालं नव्हतं. गेल्या वर्षी फेसबुकवरच भेटून मला निवृत्ती आणि स्वतःला मुक्ताबाई म्हणवून घेणाऱ्या वैशालीशी बोलताना तिला म्हणालो होतो की मी जयप्रकाश नारायणांचं पुलंनी अनुवादित केलेलं ‘स्वगत’ आणि विलास सारंगांचं ‘एन्कीच्या राज्यात’ शोधतोय. नंतर तिला हे बोललोय हे मी विसरून गेलो होतो. आणि इतकं विसरलो होतो की डोंबिवलीत साहित्य संमेलन झालं त्यावेळी ही पुस्तकं शोधायचं माझ्या लक्षातसुद्धा आलं नाही.

जूनमध्ये वाढदिवस झाला. आणि वाढदिवसाच्या आधी कुरियर आलं. उघडून पाहतो तो 'स्वगत'. पाठवणाऱ्याचं नाव नाही. फक्त माझ्या फोन नंबराबरोबर बरोबर अजून एक फोन नंबर पाकिटावर छापलेला होता. मग मोबाईलमध्ये टाईप करून बघितला तर वैशालीचा नंबर निघाला. तिचे आभार मानण्यासाठी तिला फोन लावला तर म्हणाली ‘कुठलं पुस्तक आलं?’ मी स्वगतचं नाव सांगितलं तर म्हणाली अजून एक येईल आणि ते पाहून तू आनंदाने उड्या मारशील. उत्सुकता ताणली गेली. आणि तीन चार दिवसांनी वैशालीच्या कृपेने, मौजकडून, मला “एन्कीच्या राज्यात” प्रवेश देणारं कुरियर आलं. स्वगत बंद करून सारंगांचा हात धरला.

इराणमधली शहांची राजवट कोसळण्याच्या आधी इराकमध्ये सोशलिस्ट विचारधारेच्या बाथ पार्टीची राजवट आली. नंतर तिची सूत्र सद्दाम हुसेनच्या हाती गेली. १९७९मध्ये इराणमध्ये शहाच्या राजवटीविरोधात लोक रस्त्यावर उतरले. त्या कालखंडात अमेरिकेत अध्यापन करत असलेला मूळचा कोकणातला डॉ. प्रमोद वेंगुर्लेकर, नोकरी बदलून दक्षिण इराकमध्ये एका कॉलेजात अध्यापक म्हणून रुजू होतो. त्याच्या नजरेतून मध्य आशियातील त्या काळाची स्थिती रंगवणारी कादंबरी म्हणजे ‘एन्कीच्या राज्यात’.

एन्की म्हणजे सुमेरियन लोकांचा देव. जिथे आज इराक आहे त्या टायग्रिस आणि युफ्रेटीस नद्यांच्या प्रदेशात सुमारे ५००० वर्षांपूर्वी सुमेरियन संस्कृती नांदत होती. त्यांच्या सर्वशक्तिमान देवाचं नाव एन्की. त्याने समुद्र, नद्या आणि वाऱ्याला मर्यादा आखून दिल्या आणि लोकांना आपल्या आज्ञेत राहण्यास सांगितले. नंतर साधारण १२०० वर्षांनी (म्हणजे आजपासून सुमारे ३८०० वर्षांपूर्वी) तिथून सुमेर लोक नामशेष झाले (कदाचित एन्कीच्या आज्ञा ऐकल्या नसतील म्हणून असे झाले असेल). आणि तिथे अक्कादिन लोकांची बॅबिलोनियन संस्कृती उदयास आली.

Image Source : Wikipedia
एन्कीच्या खांद्यावरून वाहणाऱ्या टायग्रिस आणि युफ्रेटीस नद्या 

५००० वर्षांपूर्वी मानवी जीवनाला स्थिरता देणाऱ्या सर्वशक्तिमान पण हुकूमशहा सारख्या एन्कीचे हे राज्य कसे आहे? तर मैलोनमैल पसरलेल्या सपाट रखरखीत वाळवंटात इथे खारे आणि गोडे पाणी शेजार शेजारच्या तळ्यात नांदते. इथे माती आणि चिखल सारखा एकमेकांत मिसळतो; इथे घटकेत सोसाट्याचा वारा वाहू लागतो आणि धो धो पाऊस कोसळू लागतो; इथे नावालाही कुठे दगड दिसत नाही; इथे डोंगर दऱ्या नसल्याने नजरेला पर्स्पेक्टिव्ह रहात नाही. विरोधी तत्वांची सातत्याने सरमिसळ होत राहिल्याने कशाचाच आधार नसलेल्या या प्रदेशातील लोकांनी सपाट जीवनाला उंचवटयाचा पर्स्पेक्टिव्ह आणण्यासाठी, मातीच्या ढेकळासारख्या आयुष्याला दगडासारख्या काठिण्याचा आधार मिळावा म्हणून हजारो वर्षांपूर्वी एन्कीची शिस्त प्रमाण मानली. मग इस्लामची आणि मग व्यक्तीची ओळख विसरायला लावणाऱ्या सोशलिस्ट सरकारची.

अश्या या मूळच्या एन्कीच्या राज्यात मुक्त विचारांचा डॉ वेंगुर्लेकर जेव्हा साहित्याचा प्राध्यापक म्हणून जातो तेव्हा त्याला तिथले जीवन, सरकारची धोरणे त्यामुळे होणारी तिथल्या लोकांची कुचंबणा, त्या कमालीच्या कोंदट वातावरणातही सुखी राहणारे काही लोक या सगळ्यांबद्दल काय वाटते त्याची नोंद म्हणजे ‘एन्कीच्या राज्यात’ ही कादंबरी.

जून जुलै म्हणजे क्लासच्या धावपळीचे महिने. त्यामुळे एन्कीच्या राज्यातला माझा प्रवास फार हळू हळू चालला होता. शेवटी काल कादंबरी संपली. कादंबरीच्या शेवटी इराणमध्ये क्रांती होते. इजिप्त आणि इस्राएलमध्ये वाटाघाटी सुरु होतात. मध्यपूर्व धुमसू लागते. विमानतळ बंद केले जातात. डॉ वेंगुर्लेकर सुट्टीसाठी घरी जाणार असतो पण त्याची योजना बारगळते. तो आणि त्याचे प्राध्यापक मित्र इराकमध्ये अडकून पडतात. गुदमरवून टाकणारं ही परिस्थिती वाचताना मलापण गुदमरू लागलं होतं. आणि विलास सारंगांच्या त्या नायकाला, वेंगुर्लेकरला एकदम एक गाणं आठवतं. त्या गाण्याची पहिली ओळ वाचली आणि मी थरकलो. हे तर माझं आवडतं गाणं. बॉनी एमचं. ज्याची फक्त पहिली ओळ माहिती होती. पुढे फक्त ‘ड डा ड डा’ करत हे गाणं मी म्हणत आलो होतो.

By the rivers of Babylon, there we sat down
ye-eah we wept, when we remembered Zion.

When the wicked
Carried us away in captivity
Required from us a song
Now how shall we sing the lord's song in a strange land

Let the words of our mouth and the meditations of our heart
be acceptable in thy sight here tonight
पहिल्या ओळीच्या पुढे हे असं काही असेल त्याची मी कल्पनाच केली नव्हती. आणि जर कधी केली असती तरी त्याचा अर्थ चुलत आजोबांच्या घरी साखर घातलेली दुधाची पावडर खाताना कळला नसता.

गाण्याचे बोल मिळाले. अर्थ लागला. मन एकाच वेळी बोल मिळाल्याच्या आनंदात होते आणि अर्थातील कारुण्य कळल्याने दुःखी होते. कादंबरी संपता संपता कधी शोधायचा प्रयत्न न केलेली एक जुनी गोष्ट तिच्या पूर्ण स्वरूपात अनपेक्षितपणे समोर आल्याने मन एका वेगळ्याच प्रकारच्या पोकळीत होते. ती भरून काढण्यासाठी इंटरनेटवर हे गाणं ऐकायला गेलो. तर तिथे अजून काही माझ्यासाठी वाट पहात होते.

मी ज्याला बॉनी एमचं गाणं समजत होतो ते खरंतर ‘द मेलोडियन’ नावाच्या एका जमैकन ग्रुपने रचलेलं रास्ताफेरियन चळवळीतील रेगे प्रकारचं गाणं आहे. आणि हिब्रू बायबलच्या साम (पद) १९ आणि १३७ वरून हे गाणं रचलेलं आहे. मग बायबलचा संदर्भ शोधणं आलं. तेव्हा कळलं की असीरियन लोकांनी ज्यू लोकांना त्यांच्या जमिनीवरून हुसकून लावलं आणि बॅबिलोनच्या नद्या (टायग्रिस आणि युफ्रेटीस) यांच्याजवळ बंदी बनवून ठेवलं त्या वेळेचं वर्णन करणारं ते गाणं आहे. रास्ताफेरियन चळवळीत व्यक्तिस्वातंत्र्याची गळचेपी करणाऱ्या सरकारला ‘बॅबिलोन’ हा शब्द वापरतात.

आता गाण्याचे बोल, त्याची पार्श्वभूमी दोन्ही कळलं होतं. आणि कादंबरीत ते गाणं विलास सारंगांनी ज्या चपखल रितीने पेरलं होतं की त्याचा अर्थ मनाला खूप खोलवर भिडला होता.

अविनाशने सांगितलेली आणि वैशालीने वर्षभर लक्षात ठेवून वाढदिवसाला भेट म्हणून पाठवलेली विलास सारंगांची ही कादंबरी मला वेगळ्याच राज्यात घेऊन गेली. यात माझ्या चुलत आजोबांचं घर होतं. दुधाची पावडर आणि साखर होती. मामाने जमा केलेली इंग्रजी चित्रपटांच्या चित्रांची मासिकं होती. त्रिदेवच्या संवादाची कॅसेट होती. बॉनी एम ची गाणी होती. फक्त त्यातले मी जोडलेले ‘ड डा ड डा’ जाऊन त्यामागचे सगळे संदर्भ अर्थासहित उलगडले होते. वाढदिवसाची भेट अजूनच मूल्यवान झाली होती.